Pamięci ofiar deportacji z Kresów Wschodnich II RP (1940 – 1941)
Władze Związku Sowieckiego, po zajęciu Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, podjęły szereg przedsięwzięć zmierzających do szybkiego ich scalenia z pozostałymi obszarami ZSRS. Miały one doprowadzić do szybkiej likwidacji polskiego systemu prawnego, transformacji gospodarki i struktur społecznych, w tym „unieszkodliwienia” grup uznanych za niebezpieczne.
Badania dotąd przeprowadzone pozwoliły ustalić, iż tylko w lutym 1940 r. w 100 transportach deportowano z Kresów Wschodnich od 141 do 220 tys. osób. W celu „oczyszczenia” Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi, a następnie Wileńszczyzny i Litwy, z „wrogich elementów”, stworzono odpowiednie podstawy prawne. Obywatele polscy byli przymusowo wysiedlani na podstawie uchwał Biura Politycznego KC WKP(b) i postanowień Rady Komisarzy Ludowych ZSRS, które były odpowiedzią na propozycje składane przez NKWD.
Podczas trzech fal masowych wywózek realizowanych w lutym, kwietniu, czerwcu-lipcu 1940 r. przeważały kryteria narodowo-społeczne, a w czasie czwartej, do której doszło w maju-czerwcu 1941 r. – kryterium polityczno-policyjne.
Sprawa nierozwiązana
Dotąd stronie polskiej nie przekazano imiennych wykazów zmarłych oraz materiałów dokumentujących ich miejsca spoczynku. Podejmując próbę wstępnych ustaleń Biuro Poszukiwań i Identyfikacji podjęło się badań, mających na celu powstanie bazy danych nieupamiętnionych i ginących miejsc pochówku obywateli polskich na terenach byłego ZSRS w latach 1936-1959.
Głównym celem projektu jest pozyskiwanie, gromadzenie i analiza dokumentacji w celu typowania miejsc do prowadzenia w przyszłości prac poszukiwawczych. Wskazując miejsca pochówku, zbierane są także informacje o liczebności osób zmarłych, znanych z imienia i nazwiska, w nich spoczywających. Projekt prowadzony jest we współpracy z wieloma archiwami w kraju i za granicą oraz przy wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
„Element groźny społecznie”
W pierwszych dniach lutego wspominamy ofiary pierwszej, masowej wywózki ludności polskiej, zakwalifikowanej do proskrypcyjnej kategorii osadników i leśników. Zostali oni przymusowo przesiedleni do obwodów: kirowskiego, permskiego, wołogodzkiego, archangielskiego, iwanowskiego, jarosławskiego, nowosybirskiego, swierdłowskiego i omskiego oraz Komii ASRS i Krajów: Krasnojarskiego i Ałtajskiego.
Badania dotąd przeprowadzone pozwoliły ustalić, iż w dniach 1-5 lutego 1940 r., w 100 transportach wyruszających z Kresów Wschodnich II RP deportowano od 141 tys. (według danych Wojsk Konwojowych NKWD) do 220 tys. (według archiwów zachodnich) osób.
Przykładem skali strat w wyniku deportacji może być jeden pociąg z województwa lwowskiego do obwodu archangielskiego, którym wywieziono 1604 osoby. Nie uwzględniając zmarłych w drodze, których trudno policzyć, już w miejscach przymusowego pobytu, w większych osiedlach, zmarło nie mniej niż 414 osób, których nazwiska i miejsca pochówku udało się ustalić:
– 86 osób spoczywa w miejscowości Wierużskoje Oziero (rejon ustjański),
– 73 osoby zostały pochowane w Piermogorje (rejon krasnobrocki),
– 161 w miejscowości Mucznaja (rejon wierchnietojemski),
– 94 – w Kopytowie, (rejon solwyczegodzki).
Należy podkreślić, iż za przestawioną „buchalterią śmierci” kryją się przede wszystkim małe dzieci, starcy i kobiety uznane przez władze sowieckie za element groźny społecznie (SOE – socjalno opasnyj element). Brak ich grobów nie pomniejsza, lecz potęguje grozę sytuacji.
Podstawę normatywną dla pierwszej fali masowych przesiedleń stanowiły następujące dokumenty: propozycja NKWD z 2 grudnia 1939 r., mówiąca o wysiedleniu do 15 lutego z zachodnich rejonów Ukrainy i Białorusi rodzin osadników; uchwała Politbiura z 4 grudnia 1939 r. i postanowienie RKL z 5 grudnia 1939 r. o wysiedleniu osadników i oddaniu do dyspozycji Ludowego Komisariatu Przemysłu Leśnego (Narkomlesa); uchwała Politbiura z 21 grudnia 1939 r. i postanowienie RKL z 29 grudnia tegoż roku oraz uchwała Politbiura z 28 grudnia 1939 r. i postanowienie RKL z 29 grudnia tegoż roku o wykorzystaniu majątku wysiedlanych osadników i włączeniu pracowników służby leśnej do kategorii osób wysiedlanych. Powyższe decyzje sankcjonowały trzy kolejne dokumenty NKWD: „Postanowienie o specposiołkach [osiedlach specjalnych] i organizacji pracy osadników, wysiedlanych z zachodnich obwodów ISRS i BSRS”, „O personelu rejonowych i posiołkowych komendantur NKWD specposiołków” . O skierowaniu części wysiedleńców do dyspozycji Ludowego Komisariatu Przemysłu Metali Kolorowych ZSRS „Narkomcwietmieta SSSR”, w celu wydobycia złota i rudy miedzi, stanowiło pismo Ławrientija Berii do Józefa Stalina (Narkoma do KC WKP(b)) z 10 stycznia 1940 r. oraz odnośna uchwała KC WKP(b) i postanowienie RKL ZSRS z 14 stycznia 1940 r.
dr Ewa Kowalska, BPiI IPN
