Nawigacja

Podsumowanie prac Biura Poszukiwań i Identyfikacji w 2021 r.

Prace archeologiczne prowadzone w 72 miejscach, które zaowocowały odnalezieniem szczątków przynajmniej 138 osób, prawie 350 nowych spraw badawczych i ponad 200 zabezpieczonych prób materiału porównawczego od krewnych ofiar – to bilans prac Biura Poszukiwań i Identyfikacji IPN w 2021 r. Efektem działań było także ogłoszenie w sierpniu ub. r. nazwisk 26 osób, których tożsamość potwierdziły badania genetyczne.

Celem działań prowadzonych przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN jest ustalenie okoliczności śmierci ofiar zbrodni przeciwko narodowi polskiemu i wytypowanie miejsca ich pochówku w celu odnalezienia i identyfikacji. Działania Biura realizowane są na czterech płaszczyznach: badań historycznych, poszukiwawczych (archeologicznych), identyfikacyjnych oraz formalnoprawnych. Prawie 70-osobowy zespół podejmuje swoje działania zarówno w centrali IPN w Warszawie jak i w oddziałach i delegaturach IPN w całej Polsce.


Badania historyczne

W 2021 r. zarejestrowano 341 nowych spraw badawczo-historycznych. Kontynuowano również kwerendy rozpoczęte w latach ubiegłych. Celem działań jest ustalenie nie tylko okoliczności śmierci poszukiwanej osoby, ale także całościowe zebranie wiedzy, która może być przydatna tak w odnalezieniu miejsca pochówku, jak i we wstępnym rozpoznaniu szczątków odnalezionych w miejscu prowadzenia prac.

W większości spraw prowadzonych przez IPN dokładne miejsce pochówku ofiary nie jest znane lub trudno wskazać je precyzyjnie. Zatem możliwie wnikliwie przeprowadzona kwerenda w archiwach, zebranie relacji świadków oraz analiza przedmiotowej literatury może znacznie ułatwić i przyspieszyć proces poszukiwania i identyfikacji. Bardzo pomocne są wszelkie dane o stanie zdrowia więźnia, informacje nt. wcześniejszych urazów i chorób. Wszystkie te fakty pozwalają nie tylko dookreślić domniemane miejsce pochówku, ale także wytypować do podjęcia szczątki konkretnego człowieka, zanim zostaną przeprowadzone badania genetyczne.

Jako przykład prowadzonych w 2021 r. spraw można podać m.in. analizę dotychczasowych ustaleń naukowych w sprawie okoliczności śmierci i miejsca pochówku Marszałka WP Edwarda Śmigłego-Rydza (ekshumację przeprowadzono jesienią 2021 r.), czy też badania historyczne dotyczące możliwości wskazania nieznanych mogił z okresu II wojny światowej i okupacji niemieckiej znajdujących się na terenie Puszczy Kampinoskiej w pobliżu miejscowości Palmiry, z których nie zostały jeszcze przeprowadzone ekshumacje. Prowadzono także badania historyczne związane z ustaleniem miejsc pochówku obywateli polskich spoczywających na Ukrainie, w Kazachstanie czy Gruzji.


Działania formalnoprawne

Po zakończeniu analiz historycznych kolejnym etapem poprzedzającym działania w terenie jest przygotowanie ich pod względem formalnoprawnym i logistycznym. Wydział Logistyki zajmuje się procesem uzyskiwania zgód i zezwoleń właściwych podmiotów i instytucji na prowadzenie prac w danym miejscu, przygotowaniem projektów umów i porozumień z właścicielami terenu, zarządcami cmentarzy, jednostkami samorządu terytorialnego i osobami fizycznymi, a także uzyskiwaniem decyzji administracyjnych właściwych organów.


Prace archeologiczne

Biuro Poszukiwań i Identyfikacji w 2021 r. przeprowadziło prace poszukiwawcze w 72 miejscach, w tym w 8 lokalizacjach za granicą (Łotwa, Litwa, Ukraina). W ich efekcie podjęto szczątki przynajmniej 138 osób, od których zabezpieczono materiał genetyczny. Przeprowadzono także wizje lokalne w kilkudziesięciu miejscach w Polsce i kilkunastu na Litwie, Ukrainie, w Gruzji i Kazachstanie.

Poniżej przykłady kilku spraw prowadzonych przez Biuro w 2021 r.:

Warszawa. Na przełomie marca i kwietnia, w miejscu wskazanym przez naocznego świadka, na terenie leśnym w rejonie ul. Skierdowskiej, przeprowadzono poszukiwania grobu masowego. Wg relacji miały się tu znajdować szczątki 13 mężczyzn rozstrzelanych przez Niemców we wrześniu 1939 r. W pobliżu wskazanego miejsca odnaleziono dużą jamę grobową, w której zalegały szczątki należące do 35 osób (w większości kobiet i dzieci). Przy niektórych szkieletach odkryto elementy cywilnej odzieży i rzeczy osobistych, a w obrębie grobu pociski i łuski od broni palnej. Ekshumacja ujawnionych szczątków nastąpiła na podstawie zarządzenia prokuratora OKŚZpNP w Warszawie, który objął sprawę śledztwem. Z uwagi na brak związku odkrytej mogiły z relacją świadka, planowane są dalsze poszukiwania w tym rejonie.

Lublin. W kwietniu i listopadzie na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Unickiej, przeprowadzono w kilku lokalizacjach poszukiwania i ekshumacje szczątków ofiar terroru komunistycznego straconych lub zmarłych w więzieniu na Zamku w Lublinie w latach 1944–54. W wyniku przeprowadzonych czynności, popartych analizą historyczną i wstępnymi oględzinami antropologicznymi, ekshumowano łącznie szczątki 13 osób.

Warszawa. W kwietniu, lipcu i sierpniu, na terenie dawnego Aresztu Śledczego nr III w Warszawie (tzw. „Toledo”) w rejonie ul. Namysłowskiej, kontynuowano poszukiwania ukrytych grobów więziennych. Badania w trakcie dwóch pierwszych etapów prowadzono w ramach śledztwa OKŚZpNP w Warszawie. Poszukiwaniami objęto wówczas miejsca wytypowane na podstawie analizy dokumentów, zdjęć lotniczych, wspomnień i relacji świadków, a także wyników badań z roku ubiegłego. Na badanym obszarze ujawniono osiem jam grobowych, w których zalegały kości co najmniej 11 osób.

Racibórz. Na przełomie czerwca i lipca na cmentarzu parafialnym „Jeruzalem” przy ul. Ocickiej przeprowadzono drugi etap poszukiwań ofiar komunizmu, straconych lub zmarłych w raciborskim więzieniu w latach 1947-52. Na podstawie kwerendy historycznej, analizy materiałów archiwalnych oraz zdjęć lotniczych wytypowano do badań 6 lokalizacji. W ich ramach odkryto znaczną ilość pochówków, która posłużyła do potwierdzenia przyjętych na etapie analizy założeń lokalizacyjnych. Szczegółowym badaniom archeologiczno – antropologicznym in situ poddano łącznie 11 grobów, z których podjęto szczątki 6 osób odpowiadających profilem antropologicznym poszukiwanym osobom. Ekshumowane szczątki zostały przekazane do dalszych badań.

Łódź (pow. łódzki, woj. łódzkie). Na przełomie czerwca i lipca na terenie dawnego poligonu wojskowego na osiedlu Brus w Łodzi, we współpracy z Instytutem Archeologii UŁ oraz Miastem Łódź, przeprowadzono poszukiwania miejsc pochówków ofiar zbrodni niemieckich i komunistycznych. Trzy obszary sprawdzane w trakcie badań wytypowano na podstawie zgromadzonej dokumentacji historycznej i analizy zdjęć lotniczych. W ramach jednego sondażu odkryto pozostałości grobu masowego ekshumowanego w latach 60. XX w., a w jego obrębie niewielką ilość przemieszanych szczątków ludzkich oraz artefaktów. W pozostałych miejscach szczątków ofiar nie odnaleziono. Prace poszukiwawcze będą kontynuowane.

Zakopane (pow. tatrzański, woj. małopolskie). W lipcu na terenie dawnej siedziby Gestapo (tzw. „Katowni Podhala”) przy ul. Chałubińskiego, we współpracy z Muzeum Tatrzańskim, kontynuowano poszukiwania miejsc pochówku ofiar terroru niemieckiego. Celem badań była weryfikacja informacji wynikającej z kwerend historycznych i relacji świadków, mówiących o potajemnych pochówkach ofiar na terenie sąsiadującym z budynkiem. W trakcie poszukiwań, na kolejnej części niezabudowanego dziś terenu będącego pierwotnie podwórzem, natrafiono na pozostałości zabudowy tego miejsca z przełomu wieków XIX i XX oraz liczne elementy infrastruktury podziemnej. Poszukiwanych mogił nie odnaleziono.


Identyfikacja

Zadania związane z ustawowym obowiązkiem identyfikacji tożsamości osób, których szczątki zostały odnalezione w związku z prowadzonymi przez IPN pracami realizowane są przez Wydział Identyfikacji. Do jego zadań należy m.in. prowadzenie Bazy Materiału Genetycznego IPN, kontakt z krewnymi ofiar, pobieranie materiału genetycznego z zabezpieczonych szczątków oraz pobieranie materiału porównawczego od członków rodzin, prowadzenie czynności związanych z oględzinami szczątków oraz wydawanie opinii w tym zakresie.

- Baza Materiału Genetycznego IPN

Na mocy nowelizacji ustawy o IPN z 2016 r. Prezes IPN został zobowiązany do prowadzenia Bazy Materiału Genetycznego, w którym gromadzone są profile genetyczne pochodzące od ofiar, których szczątki zostały odnalezione przez Instytut, a także materiał porównawczy pobrany od członków rodzin. Do prowadzenia i zarządzania bazą zostali delegowani specjaliści Wydziału Identyfikacji Biura Poszukiwań i Identyfikacji. Jest to jedyna w Polsce tego typu państwowa baza materiału genetycznego powołana na mocy ustawy. Od momentu jej powstania do grudnia 2021 r. w Bazie zgromadzono 3063 próby materiału genetycznego, w tym 1710 prób materiału porównawczego i 1353 prób pozyskanych z ekshumowanych szczątków. W ubiegłym roku Bazę poszerzono o kolejne 208 prób.

- System Combined DNA Index System (CODIS)

Instytut Pamięci Narodowej jako jedyny podmiot w Polsce (oraz w Europie) wykorzystuje autorski system Federalnego Biura Śledczego USA (FBI) o nazwie CODIS do identyfikacji ofiar reżimów totalitarnych i czystek etnicznych. Wdrożenie tego systemu w IPN nastąpiło w 2019 r.

Wykorzystanie CODIS w procesie identyfikacji ofiar, z racji na jego rozległy i złożony sposób poszukiwania pokrewieństwa pomiędzy rodzinami a ofiarami, stanowi unikalną możliwość przyspieszenia identyfikacji szczątków odnalezionych osób. Z racji na ograniczenia licencyjne, żaden ośrodek akademicki, z którym do tej pory współpracował Instytut Pamięci Narodowej, nie posiada możliwości przeprowadzenia tak wszechstronnej analizy porównawczej zgromadzonego materiału porównawczego.

Wyraźnym przykładem innowacyjności systemu CODIS jest identyfikacja Witolda Sulika ps. Pług, ogłoszona 12 sierpnia 2021 r. w Pałacu Prezydenckim. Szczątki „Pługa” zostały odnalezione w 2018 r. przy ul. Gedymina w Białymstoku w ramach prac tamtejszej oddziałowej komisji ścigania zbrodni przeciwko narodowi polskiemu. Przeprowadzona wówczas analiza porównawcza nie doprowadziła do identyfikacji. Dopiero wykorzystanie systemu CODIS sprawiło, iż w 2021 r. odnaleziono pokrewieństwo z rodziną, której krewnego poszukiwano w zupełnie innym miejscu. Analiza genetyczna przeprowadzona w Wydziale Identyfikacji BPiI potwierdziła, iż znalezione szczątki należały do Witolda Sulika. Notę identyfikacyjną odebrał brat „Pługa” Atanazy Sulik, franciszkanin.

Obecnie w programie CODIS znajduje się ponad 900 profili genetycznych, w tym ponad 500 pochodzących z odnalezionych szczątków.


Konferencja identyfikacyjna

Stałym elementem działalności IPN jest uroczystość wręczenia not identyfikacyjnych rodzinom ofiar. Od wielu lat wydarzenie to organizowane jest we współpracy z Kancelarią Prezydenta RP i uczestniczą w niej, obok rodzin, najwyżsi urzędnicy państwowi, dziennikarze i pracownicy IPN. Również i w 2021 r. taka uroczystość miała miejsce. Ogłoszono wówczas nazwiska 26 ofiar, których szczątki odnaleziono i zidentyfikowano w ramach prac prowadzonych przez IPN. Wszystkie ogłoszone identyfikacje były możliwe dzięki zastosowaniu w badaniach genetycznych materiału porównawczego zarejestrowanego w Bazie Materiału Genetycznego IPN.


Działalność edukacyjna

Z uwagi na duże zainteresowanie społeczne pracami poszukiwawczymi Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN prowadzi systematyczną działalność informacyjną za pośrednictwem strony internetowej (poszukiwania.ipn.gov.pl), która prezentuje bieżące prace i działania, daje także możliwość zapoznania się z działaniami poszukiwawczymi zarówno z okresu działalności Biura, jak i wcześniejszych działań IPN (2003–2016). O aktywności Biura odbiorcy są również informowani za pośrednictwem profili w serwisach społecznościowych (Facebook i Twitter).

We wrześniu w Sali Wielkiej Balowej Zamku Królewskiego w Warszawie odbył się finał III i IV edycji projektu IPN „Łączka i inne miejsca poszukiwań”. W edycji III (2019/2020) udział wzięło 45 grup projektowych z 43 szkół – w sumie 258 uczniów i 43 nauczycieli ostatnich klas szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych. Mimo trudności związanych z hybrydowym trybem pracy szkół do udziału w IV edycji projektu zgłosiło się 27 placówek z 4 województw. Do finału zakwalifikowało się 15 grup projektowych (60 uczniów i 13 nauczycieli). W listopadzie uczniowie i nauczyciele ze szkół z Mazowsza wzięli udział w uroczystej inauguracji kolejnej, V edycji projektu. Równolegle inaugurowano działania związane z projektem w oddziałach w Polsce. Podobnie jak w latach ubiegłych V edycja objęta jest Patronatem Narodowym Prezydenta RP Andrzeja Dudy.


Plany na rok 2022

Wiosną 2022 r. rozpocznie się kolejny sezon prac poszukiwawczych realizowanych przez Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN. Zaplanowano badania m.in. w Warszawie (teren d. więzienia mokotowskiego oraz na Białołęce, ul. Skierdowska – kontynuacja; cmentarz na Bródnie), w Białymstoku i okolicach, w Lublinie (cmentarz przy ul. Unickiej) oraz w Łodzi (kontynuacja prac na terenie poligonu na Brusie). Trwają również przygotowania do kontynuacji prac poza granicami kraju.

ks. Tomasz Trzaska/BPiI
28.02.2022

 

do góry